تردیدی نیست که از تقابل دو منتقدی که از قضا ممکن است توافق نظری هم بر سر فیلم مورد بحث نداشته باشند بحث شیرین و به قول امروز چالشی از آب در بیاید، که این اتفاق در نقد و بررسی فیلمهای جدایی نادر از سیمین و جرم رخ داد و خواب را در آن نیمه شب از سر بینندگان این برنامه پراند. اما این گفتگوهای طولانی به هیچ رو نخواهد توانست مخاطب و علاقمند عام سینما را در آن ساعت نیمه شب جذب نماید.

-یک حسرت بیست و نه ساله، یا نصف شب است دیگر آقای جیرانی[1]؛ نکاتی درباره برنامه های تلویزیونی ویژه جشنواره فیلم فجر با نگاهی به برنامه «هفت» ویژه جشنواره

بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر به پایان رسید و همچنان یک حسرت (بخوانید آرزو) که امسال همپای این جشنواره 29 ساله شده برایم باقی مانده است. به عنوان یک مخاطب و علاقمند به سینما از همان اولین دوره اخبار و رویداد های جشنواره فیلم فجر را از مطبوعات و رسانه ها دنبال می کنم.  از آن زمان که تنها راه اتصال به جشنواره ماهنامه «فیلم» بود، تا به سال هایی که برخی روزنامه ها صفحه ای اختصاصی برای سینما داشتند و چند نشریه اختصاصی سینما نیز در کنار ماهنامه «فیلم» روی کیوسک ها آمده بود، تا این سال های اخیر که روزنامه اختصاصی سینما داریم و دیگر روزنامه ها در ایام جشنواره فیلم ویژه نامه منتشر می کنند و ده ها سایت خبری و وبلاگ نویسندگان و منتقدین سینما جشنواره را پوشش می دهند. در تمام این سال ها تلویزیون هم به عنوان یک رسانه فراگیر، پر نفوذ و تأثیر گذار تلاش کرده است تا در ایام جشنواره فیلم فجر نگاهی به آن داشته باشد و درست در همین جاست که حسرت ذکر شده رخ می نماید. در تمامی این سال ها حسرت دیدن یک برنامه تلویزیونی  که بتواند ضمن پوشش اخبار جشنواره به نوعی حال و هوای آن را هم به مخاطبین انتقال دهد و به نوعی انتظار و اشتیاق تماشای محصولات یک سال آینده سینمای ایران را در آنها ایجاد کند، بر دل مانده است. برنامه های تلویزیونی جشنواره فیلم فجر در سالهای گذشته به تکلیف اداری کارمندی می ماند که گویا فقط می خواهد  در پایان ده روز گزارشی به مدیر بالاتر از ساخت برنامه ای برای پوشش این بزرگترین رویداد فرهنگی کشور ارائه دهد. نه شوقی، و نه حس و حالی، و نه حتی رعایت حداقل معیار های حرفه ای برای ساخت یک برنامه تلویزیونی.  در این خصوص در 28 سال گذشته استثنایی هم وجود نداشته تا هنگام نوشتن این یادداشت نوستالژی اش مبنای مقایسه و ارجاع به آن برای معرفی به عنوان یک الگو شود.

گرچه ساخت و تولید یک برنامه تلویزیونی برای پوشش روزانه یک رویداد در گام اول مشخصات و اصول بدیهی دارد که قابل فراگیری و اکتسابی است اما امروزه به دلیل تکثر، افزایش سرعت و دامنه نفوذ رسانه های ارتباطی، توقع از یک برنامه تلویزیونی نیز دستخوش تغییر اساسی شده است، که البته به معنای نادیده گرفتن اصول بدیهی آن نیست، بلکه به معنای اضافه و تعریف شدن معیارهای جدیدی است که کار را با مسئولیت و پیچیدگی بیشتری همراه می کند. به عنوان مثال امروزه دیگر فقط ارائه اطلاعات درباره برنامه های جشنواره  - حتی در جذاب و گیراترین فرم بصری-  نمی تواند مخاطبی را پای این برنامه بنشاند. چراکه مخاطب علاقمند بسیار پیش از آن اطلاعات مورد نیاز را از سایر رسانه ها کسب کرده است. عدم توجه به اصول بدیهی یک برنامه تلویزیونی در کنار عدم درک شرایط امروز یعنی کثرت و نفوذ رسانه های رقیب تلویزیون باعث می شود که برنامه های تولید شده در این خصوص قابلیت جذب مخاطب را نداشته باشند. هنگامی که در همین سالهای اخیر در ایام جشنواره فیلم فجر میزان مراجعه روزانه به یک وب سایت سینمایی از مرز 500 هزار نفر عبور می کند نشان دهنده مخاطبینی است که تلویزیون به سادگی آنها را از دست می دهد.

امسال برای علاقمندان به سینما که جشنواره فیلم را از طریق تلویزیون پیگیری می کردند وعده برنامه تلویزیونی نو ظهور «هفت» برای پوشش زنده هر روزه این رویداد خبر خوشایندی بود. گرچه نگارنده با توجه گذشت به چند ماه از پخش برنامه «هفت» امید چندانی به دیدن یک برنامه جذاب و دیدنی نداشت، اما به هرحال برای علاقمندان سینما به خصوص آن جوان نائینی[2] چاره ای جز امید و انتظار وجود نداشت. برنامه «هفت» در  مدت کوتاه  حضورش روی صفحه تلویزیون حاشیه های بسیاری به خود دیده بود و نظر مثبت اهالی و منتقدان سینمایی را جلب نکرده بود. حال آنکه حضور فریدون جیرانی با سابقه کار ژورنالیستی و همچنین حضور چند ساله در برنامه «دو قدم مانده به صبح» به عنوان مجری/ کارشناس در برنامه «هفت» انتظار از این برنامه را افزایش داده بود. اما مشکل اساسی برنامه «هفت» قبل از مجری[3] و منتقد ثابت را باید در جای دیگری جستجو کرد. در یکی از برنامه های «هفت» ویژه جشنواره فجر مسعود فراستی منتقد برنامه در نقد یکی از فیلم های جشنواره  از فرم به عنوان عامل اصلی یک اثر هنری و سینمایی یاد می کند و می افزاید که بدون فرم هیچ گاه مضمون به محتوای قابل ارائه در مدیوم اثر هنری تبدیل نمی شود و روی هوا می ماند. این نکته اتفاقا همان چیزی است که برنامه تلویزیونی «هفت»  و ایضاً بسیاری از برنامه های تلویزیونی وطنی از فقدان آن ضربه می بیند. فرمی که یک برنامه تلویزیونی را با نوع رادیویی اش یا یک گزارش روزنامه متمایز می کند. برنامه «هفت» فرم مختص به خود ندارد فرمی که باید از برآیند توجه به نوع مخاطبان، امکانات و قابلیت های رسانه ای همچون تلویزیون و در روزگار فعلی توجه به رقابت با سرعت  و نحوه اطلاع رسانی سایر وسایل ارتباط جمعی ( روزنامه ، اینترنت و تلویزیون های رقیب) و البته فاکتورهای فرعی اما تاثیر گذاری همچون ساعت پخش به دست بیاید. در نبود این فرم، برنامه «هفت» دچار آشفتگی است که در نهایت نمی تواند شکل مطلوب یک برنامه تلویزیونی را ارائه دهد. «هفت» به قول مجری آن یک «مجله تصویری» است. اما مجله ای است که چند نویسنده هرچند مجرب و  حرفه ای  را دور هم جمع کرده که بدون سردبیر  و صفحه آرا و ... به کار خود مشغول اند. برنامه «هفت» با همان سر و شکل هفتگی به سراغ جشنواره فیلم فجر آمده و حاصل برنامه است که پس از اتمام جشنواره تنها باعث تداوم همان حسرت قدیم شده است.

ساعت دیر وقت پخش برنامه «هفت» ویژه جشنواره فیلم که در مخاطب گریزی آن نقشی اساسی ایفا می کند، مزید بر علت شده است. البته انتخاب ساعت پخش احتمالاً با سازندگان «هفت» نبوده است بلکه به همان رویه ای  برمی گردد که گویا مسئولین تلویزیون علاقه ای ندارند بخشی از مخاطبین این روزها به شدت رویگردان شده از تلویزیون وطنی را برای ساعتی هم شده پای تلویزیون نگه دارند، و هرساله این فرصت ده روزه را از کف می دهند. اما حال که نمی توان ساعت مناسبی از آنتن تلویزیون را برای پخش برنامه در اختیار گرفت، حداقل می توان به فرم مناسبی  برای  ارائه برنامه در آن ساعت توجه کرد.  بیننده علاقمندی که تا آن ساعت شب با چشمانی خواب آلوده به تماشای برنامه نشسته به یقین نمی خواهد اطلاعاتی را دریافت کند که به راحتی از سایر رسانه ها در ساعات دیگر روز و در هوشیاری کامل قابل دسترسی است. با این شکل برنامه سازی مسلم است که باقیمانده  مخاطبان پر رو و سخت جان و  البته در میانسالی کم خوابی مانند نگارنده هم  پس از یکی دو شب از دست میروند. 

ظاهراً (مستند به تأکیدی که مجری هرشب در شروع برنامه داشت) برنامه به طور زنده از ستاد جشنواره پخش می شد. اما این حس زنده بودن و از ستاد جشنواره پخش شدن  به بیننده منتقل نمی شود. واقعاً چه فرقی بین اجرای این برنامه مثلاً در استودیو 14 تلویزیون در جام جم  با برج میلاد وجود دارد که اینگونه هر شب بر آن تأکید می شود؟ چه میزان از آنچه به عنوان جشنواره در کاخ آن و در آن سوی دوربین «هفت» جریان دارد به این سوی دوربین در حین پخش برنامه راه پیدا می کند؟ و اگر قرار نیست اتفاقی بیافتد چرا بر آن تاکید می شود.؟ از آن همه ظرفیتی که هر روزه در کاخ جشنواره برای تولید خبر، گزارش و ایجاد جذابیت برای ساخت یک برنامه تلویزونی وجود دارد چه استفاده ای برای تولید یک برنامه تلویزیونی شده است؟ ظرفیت هایی مانند نشست های خبری حضور تعداد زیادی از سینماگران و همچنین منتقدان و صاحب نظران سینمایی، پتانسیلی که می تواند در صورت استفاده از آنها در قالب و فرم استاندارد و صحیح، برنامه ای ساخت که بیننده را حتی در همان نیمه شب نیز پای تلویزیون نگه داشت. در فقدان همین فرم مناسب است که  بخشهای گاه دیدنی برنامه - مانند مصاحبه های ضبط شده با کارگردان ها  از نظر نوع و ریتم سوال و جواب ها و یا برخی گزارش ها مانند گزارشی از بازار سیاه بلیط فیلمها- به درستی دیده و درک نمی شوند.

ساده ترین کار برای برنامه سازی برای جشنواره فیلم این است که چند منتقدی که از صبح فیلم های مختلف را دیده اند شب جلوی دوربین بگذاری تا در باره آن حرف بزنند. بنابرین راحت ترین و سریع ترین راه انتخاب می شود. البته تردیدی نیست که از تقابل دو منتقدی که از قضا ممکن است توافق نظری هم بر سر فیلم مورد بحث نداشته باشند بحث شیرین و به قول امروز چالشی از آب در بیاید، که این اتفاق در نقد و بررسی فیلمهای جدایی نادر از سیمین و جرم رخ داد و خواب را در آن نیمه شب از سر بینندگان این برنامه پراند. اما این گفتگوهای طولانی به هیچ رو نخواهد توانست مخاطب و علاقمند عام سینما را در آن ساعت نیمه شب جذب نماید.

فراموش نکنیم که جشنواره فیلم فجر هرسال فرصتی است به منظور  عرضه محصولات سال آینده سینمای ایران برای کارشناسان و دست اندرکاران سینما و همچنین جمع محدودی از علاقمندان سینما و کارکرد رسانه در مواجهه با آن ضمن پوشش خبری، ایجاد انتظار و اشتیاق برای مخاطب است به نحوی که هر تعداد از آن آثار سینمایی را که مورد پسندش قرار می گیرد در سبد فرهنگی سال آینده اش قرار دهد. بنابرین اگر سازندگان برنامه «هفت» به عنوان تنها برنامه تلویزیونی ویژه جشنواره فیلم که قرار است جشنواره فیلم را با هدف گفته شده در بالا برای مخاطبینی با طیف گسترده و سراسری - از آن جوان نائینی علاقمند به سینما تا کسی که فیلمهای جشنواره را روی پرده سینماهای تهران می بیند- پوشش دهد و در نگاه خوشبینانه بخشی از مخاطبین کمتر علاقمند به سینما را نیز جذب کند، به یک فرم مطلوب و مناسب دست یافته بودند یقیناً بخش زیادی از برنامه را به نقد و بررسی فیلمها اختصاص نمی دادند، که بسیاری از مخاطبین در طیف یاد شده هنوز آنها را ندیده اند. حال که صحبت از بخش نقد و بررسی فیلمها در برنامه «هفت» شد ناگفته نماند یکی مواردی که شاید بیشترین تنش و حاشیه را برای این برنامه در مدت پخش هفتگی بوجود آورده بود، در برنامه ویژه جشنواره رفع شده است و آن قرار دادن منتقد و فیلمساز در برابر هم بود که به بحث های طولانی و بی نتیجه می انجامید. مدلی که از برنامه «نود» گرته برداری شده بود. حال آنکه در این زمینه کاربردی نداشت، و این بیشتر به همان سؤتفاهمی برمی گردد که در ایران بر سر مخاطب اصلی نقد فیلم وجود دارد. «نقد فیلم برای چه کسی نوشته می شود و طرف حساب آن کیست؟ پاسخ غلطی که بسیاری از اهل هنر به این پرسش در ذهن دارند، به ماهیت نقد فیلم در ایران خدشه ای اساسی وارد کرده است ... نقد فیلم در حالت حقیقی خود کمک می کند تا دریافت تماشاگران یک فیلم، بعد از تماشای آن فیلم والاتر و دقیق تر شود و سویه های منفی یا مثبت یک فیلم را بهتر دریابند.»[4] امیدواریم که تولیدکنندگان برنامه هفت آگاهانه این مواجهه منتقد و فیلمساز را در برنامه با توجه به نکات یاد شده و تجربه چند ماهه حذف کرده باشند و نه علت دیگر و این رویه در برنامه های روتین بعد از جشنواره نیز ادامه یابد.

 اگر حافظه ام درست یاری کند خسرو دهقان منتقد سینما سالها پیش در نقدی که برفیلم دونده امیر نادری در ماهنامه «فیلم» نوشته بود ترجیع بندی را آورده بود که مدام به کارگردان فیلم یادآوری می کرد که  «این روزها کتابفروشی های روبروی دانشگاه تهران تا ساعت هفت شب باز هستند». حالا با اجازه آقای دهقان با یادی از آن کنایه ظریف به سازندگان برنامه «هفت» یادآوری می کنم که این روزها شبکه های معتبر تلویزیونی، نه تا هفت شب که 24 ساعته در حال پخش برنامه هستند.

پی نوشت ها: